डॉ. पंजाबराव शामराव देशमुख

 डॉ. पंजाबराव शामराव देशमुख (Dr. Panjabrao Shamrao Deshmukh), ज्यांना आपण प्रेमाने भाऊसाहेब देशमुख म्हणूनही ओळखतो, हे महाराष्ट्रातील एक महान शिक्षणतज्ज्ञ, समाजसुधारक, कृषी नेते आणि भारताचे पहिले कृषीमंत्री होते. त्यांचे योगदान बहुआयामी होते आणि त्यांनी शिक्षण, कृषी आणि समाजकारण या तिन्ही क्षेत्रांत मोठे बदल घडवून आणले.

जन्म आणि शिक्षण:

 * जन्म: २७ डिसेंबर १८९८ रोजी अमरावती जिल्ह्यातील पापळ या गावी एका शेतकरी कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला.

 * शिक्षण: त्यांचे प्राथमिक शिक्षण पापळ येथे, तर माध्यमिक शिक्षण अमरावती येथे पूर्ण झाले.

 * उच्च शिक्षण (परदेशात): त्यांनी उच्च शिक्षण इंग्लंडमध्ये घेतले.

   * फर्ग्युसन कॉलेज, पुणे: त्यांनी पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजमध्येही शिक्षण घेतले.

   * एडिनबर्ग विद्यापीठ आणि ऑक्सफर्ड विद्यापीठ, इंग्लंड: त्यांनी एडिनबर्ग विद्यापीठातून एम.ए. (ऑनर्स) संस्कृतमध्ये पदवी मिळवली (१९२०).

   * डी.फिल. (Ph.D.): 'वैदिक वाङ्मयातील धर्माचा उद्गम आणि विकास' (Origin and Development of Religion in Vedic Literature) या प्रबंधासाठी त्यांना ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून डी.फिल. (Ph.D.) ही डॉक्टरेट पदवी मिळाली.

   * बार-ॲट-लॉ: त्यांनी १९२५ मध्ये ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून 'बार-ॲट-लॉ' (Bar-at-Law) ही वकिलीची पदवीही संपादन केली.

प्रमुख योगदान आणि कार्य:

 * श्री शिवाजी शिक्षण संस्थेची स्थापना (१९३१):

   * शिक्षण हेच समाजाच्या विकासाचे साधन आहे, हे त्यांनी ओळखले. ग्रामीण आणि गरीब मुलांना, विशेषतः विदर्भातील विद्यार्थ्यांना शिक्षण मिळावे या उद्देशाने त्यांनी १९३१ मध्ये अमरावती येथे 'श्री शिवाजी शिक्षण संस्थेची' स्थापना केली.

   * या संस्थेने विदर्भात शिक्षणाचा मोठ्या प्रमाणावर प्रसार केला आणि हजारो मुलांना शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून दिली. त्यांच्या निधनापर्यंत (१९६५) ते या संस्थेचे अध्यक्ष होते.

 * शेतकऱ्यांचे कैवारी आणि कृषी क्षेत्रातील योगदान:

   * स्वतः शेतकरी कुटुंबातून आल्यामुळे त्यांना शेतकऱ्यांच्या अडचणींची पूर्ण जाणीव होती.

   * 'भारत कृषक समाज' (Bharat Krishak Samaj) ची स्थापना (१९५५): त्यांनी शेतकऱ्यांचे प्रश्न राष्ट्रीय स्तरावर मांडण्यासाठी आणि त्यांना संघटित करण्यासाठी १९५५ मध्ये 'भारत कृषक समाज' या संस्थेची स्थापना केली.

   * केंद्रीय कृषीमंत्री (१९५२-१९६२): स्वातंत्र्यानंतर ते तीन वेळा लोकसभेवर निवडून आले (१९५२, १९५७, १९६२). १९५२ ते १९६२ या काळात त्यांनी भारताचे केंद्रीय कृषीमंत्री म्हणून काम केले. भारताचे ते पहिले कृषीमंत्री होते.

   * या काळात त्यांनी अनेक कृषी सुधारणा घडवून आणल्या, कृषी विद्यापीठे स्थापन करण्यास प्रोत्साहन दिले, आणि कापूस बाजारपेठेत सुधारणा केल्या.

   * 'मध्यवर्ती कृषी वित्तीय महामंडळ' (१९५५): शेतकऱ्यांना सावकारी पाशातून मुक्त करण्यासाठी त्यांनी १९५५ मध्ये या महामंडळाची स्थापना केली, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना सहज कर्ज उपलब्ध होऊ शकले.

   * जागतिक कृषी प्रदर्शन (१९६०): दिल्ली येथे १९६० मध्ये जागतिक कृषी प्रदर्शन भरवण्यात त्यांचा महत्त्वाचा वाटा होता.

 * सामाजिक सुधारणा आणि समता:

   * डॉ. पंजाबराव देशमुख हे एक पुरोगामी विचारसरणीचे समाजसुधारक होते. त्यांनी जातीय भेदभावाला तीव्र विरोध केला.

   * श्रद्धानंद वसतिगृह: गरीब आणि होतकरू विद्यार्थ्यांसाठी त्यांनी अमरावती येथे श्रद्धानंद वसतिगृह सुरू केले.

   * हिंदू देवस्थान संपत्ती बिल (१९३२): देवस्थानची संपत्ती समाजाच्या विधायक कार्यासाठी वापरली जावी या उद्देशाने त्यांनी १९३२ मध्ये हे बिल मांडले.

   * शिक्षणात समानतेचा पुरस्कार: कोणत्याही जाती-धर्माच्या मुलांमध्ये भेदभाव न करता, त्यांना एकत्र शिक्षण मिळावे, यावर त्यांचा भर होता. शिक्षणातूनच सामाजिक समता प्रस्थापित होईल, असे त्यांचे मत होते.

 * राजकीय कारकीर्द:

   * ते १९३० मध्ये प्रांतीय लॉ बोर्डाचे सदस्य म्हणून निवडून आले.

   * १९३० मध्ये ते शिक्षणमंत्री, कृषी आणि सहकारी विभागाचे मंत्री बनले.

   * स्वातंत्र्यानंतर ते भारतीय राज्यघटनेच्या विकास समितीचे (संविधान सभा) सदस्य होते.

   * ते काँग्रेस पक्षात सक्रिय होते आणि लोकसभेवर तीन वेळा निवडून गेले.

पुरस्कार आणि सन्मान:

 * त्यांच्या अतुलनीय योगदानासाठी भारत सरकारने त्यांना पद्मविभूषण (१९५७) हा पुरस्कार देऊन गौरविला. (काही ठिकाणी पद्मभूषण असा उल्लेख असला तरी, अधिकृत माहितीनुसार त्यांना पद्मविभूषण मिळाल्याचे दिसते).

निधन:

१० एप्रिल १९६५ रोजी दिल्ली येथे त्यांचे निधन झाले.

डॉ. पंजाबराव देशमुख हे दूरदृष्टीचे नेते होते, ज्यांनी केवळ शिक्षणच नव्हे तर शेती आणि समाजकारणासारख्या मूलभूत क्षेत्रांमध्येही क्रांती घडवून आणली. त्यांचे कार्य आजही महाराष्ट्रासाठी आणि भारतासाठी प्रेरणादायी आहे. अमरावती येथील कृषी विद्यापीठाला त्यांच्या सन्मानार्थ डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ असे नाव देण्यात आले आहे.