नीळकंठ कृष्णाजी फुले..

 निळू फुले (नीळकंठ कृष्णाजी फुले) हे मराठी रंगभूमी आणि चित्रपटसृष्टीतील एक अष्टपैलू आणि ज्येष्ठ अभिनेते होते. त्यांच्या अभिनयाने त्यांनी प्रेक्षकांच्या मनावर एक वेगळी छाप सोडली. खलनायकाच्या भूमिकांसाठी ते विशेषतः ओळखले जात असले तरी, त्यांनी विनोदी आणि चरित्र भूमिकांमध्येही आपली छाप पाडली.

जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन:

 * जन्म: ४ एप्रिल १९३० रोजी पुणे येथे त्यांचा जन्म झाला.

 * कुटुंब आणि शिक्षण: त्यांचे वडील लोखंड आणि भाजी विकून उदरनिर्वाह करत असत. घरची आर्थिक परिस्थिती बेताची असल्याने निळू फुलेंनी मॅट्रिकपर्यंतच शिक्षण घेतले.

 * राष्ट्र सेवा दलातील कार्य: त्यांना समाजकार्याची विशेष आवड होती आणि ते राष्ट्र सेवा दलाचे सक्रिय कार्यकर्ते होते. लहान वयातच ते 'चले जाव' आंदोलनातही निरोप पोहोचवण्याचे काम करत होते. राष्ट्र सेवा दलाच्या संस्कारांमुळे त्यांच्यावर धर्मनिरपेक्षतेचा प्रभाव पडला आणि ते शेवटच्या श्वासापर्यंत सेवादलाशी जोडलेले राहिले.

 * माळीकाम आणि लेखन: त्यांनी वानवडी येथील लष्करी महाविद्यालयात माळी म्हणूनही काम केले. या काळात त्यांना मासिक ८० रुपये पगार मिळे, त्यातील १० रुपये ते राष्ट्र सेवा दलाच्या कार्यासाठी देत असत. याच काळात रवींद्रनाथ टागोरांच्या लेखनाने प्रेरित होऊन त्यांनी 'उद्यान' नावाचे एक नाटक लिहिले.

अभिनय कारकीर्द:

 * लोकनाट्य आणि रंगभूमी:

   * निळू फुलेंच्या अभिनय कारकिर्दीची सुरुवात लोकनाट्यांपासून झाली. राष्ट्र सेवा दलाच्या कलापथकासाठी त्यांनी 'येरा गबाळ्याचे काम नोहे' हा वग लिहिला.

   * 'कथा अकलेच्या कांद्याची' या लोकनाट्याने त्यांना प्रचंड लोकप्रियता मिळवून दिली. या नाटकाचे २००० हून अधिक प्रयोग झाले.

   * विजय तेंडुलकरांच्या 'सखाराम बाईंडर' मधील त्यांची भूमिका (लालन सारंग यांच्यासोबत) अत्यंत गाजली आणि ती त्यांच्या कारकिर्दीतील एक मैलाचा दगड ठरली.

   * 'सूर्यास्त' (जयवंत दळवी यांचे) आणि 'पुरुष' (विजय तेंडुलकर यांचे) यांसारख्या नाटकांमध्येही त्यांनी महत्त्वाच्या भूमिका केल्या. 'सूर्यास्त' मधील त्यांच्या भूमिकेसाठी त्यांना 'ज्ञान दर्पण' पुरस्कार मिळाला होता.

 * चित्रपट कारकीर्द:

   * १९६८ मध्ये अनंत माने दिग्दर्शित 'एक गाव बारा भानगडी' या चित्रपटातून त्यांनी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले. या चित्रपटातील 'झेले अण्णा' या भूमिकेने त्यांना ओळख दिली.

   * त्यांनी मराठी आणि हिंदी अशा सुमारे २५० हून अधिक चित्रपटांमध्ये काम केले. मराठीमध्ये त्यांनी १४० हून अधिक चित्रपटांत काम केले.

   * खलनायक म्हणून ओळख: त्यांना प्रामुख्याने खलनायकी भूमिकांसाठी ओळख मिळाली. त्यांच्या भारदस्त आवाजामुळे, भेदक नजरेमुळे आणि विशिष्ट लकबीमुळे त्यांनी साकारलेले खलनायक खूप प्रभावी वाटत. पडद्यावर त्यांचा दृष्टपणा इतका खरा वाटायचा की, स्त्रिया त्यांना पाहून घाबरत असत किंवा शिव्याशाप देत असत. 'बाई वाड्यावर या' हे त्यांचे वाक्य तर इतके प्रसिद्ध झाले की त्यावर गाणेही बनले.

   * गाजलेले मराठी चित्रपट:

     * 'पिंजरा' (१९७२): यात त्यांची एक छोटी पण प्रभावी भूमिका होती, जिथे त्यांनी मास्तरांच्या भूमिकेतील डॉ. श्रीराम लागू यांच्यासोबतची उपहासात्मक हास्याची दृश्ये गाजली.

     * 'सामना' (१९७५): जब्बार पटेल दिग्दर्शित या चित्रपटातील 'हिंदुराव धोंडे पाटील' ही त्यांची भूमिका खूप गाजली. त्यांच्या बोलक्या हसण्यातून चित्रपटाचा शेवट होतो, जो गलिच्छ राजकारणावर भाष्य करतो.

     * 'सिंहासन' (१९७९): या चित्रपटात त्यांनी एका राजकीय पत्रकाराची भूमिका केली.

     * 'जैत रे जैत' (१९७७), 'आम्ही जातो आमुच्या गावा', 'हऱ्या नाऱ्या झिंदाबाद', 'थपाड्या' (विनोदी नायक) असे अनेक चित्रपट त्यांनी गाजवले.

   * हिंदी चित्रपट: महेश भट्ट यांच्या 'सारांश', अमिताभ बच्चन यांच्यासोबत 'कुली' (नाथू मामा), 'मशाल', 'नर्म गरम' यांसारख्या जवळपास १२ हिंदी चित्रपटांमध्येही त्यांनी भूमिका केल्या.

सामाजिक आणि वैचारिक योगदान:

 * निळू फुले केवळ कलाकार नव्हते, तर ते एक विचारवंत कलावंत होते. त्यांना समाजकार्याची खूप आवड होती.

 * ते महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीसोबत सक्रियपणे काम करत होते.

 * मेधा पाटकरांच्या नर्मदा बचाव आंदोलनापासून ते क्रांतिवीर नागनाथअण्णा नायकवडी यांच्या कष्टकऱ्यांच्या चळवळीपर्यंत त्यांनी स्वतःला जोडून घेतले होते.

 * डाव्या चळवळीतील कार्यकर्त्यांच्या प्रचारासाठी ते अनेकदा जात असत.

 * त्यांना वाचनाची खूप आवड होती आणि रवींद्रनाथ टागोर तसेच मेपासॉ, मॅक्झिम गार्की यांसारख्या परदेशी लेखकांच्या साहित्याचा त्यांच्यावर प्रभाव होता.

 * ते महात्मा ज्योतिराव फुले यांच्या वंशावळीतील होते, असे एका जुन्या मुलाखतीत त्यांनी स्वतः सांगितले होते, ज्यामुळे त्यांच्यातील सामाजिक बांधीलकीचा डीएनए स्पष्ट होतो.

पुरस्कार:

 * अभिनय क्षेत्रातील त्यांच्या योगदानासाठी त्यांना १९९१ मध्ये संगीत नाटक अकादमी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

निधन:

१३ जुलै २००९ रोजी पुणे येथे त्यांचे निधन झाले. 'गोष्ट छोटी डोंगराएवढी' हा त्यांनी काम केलेला शेवटचा चित्रपट होता.

निळू फुले यांनी आपल्या दमदार अभिनयाने मराठी चित्रपटसृष्टीत एक वेगळी ओळख निर्माण केली. पडद्यावर जरी ते खलनायक म्हणून दिसले तरी, खऱ्या आयुष्यात ते एक संवेदनशील आणि समर्पित समाजसेवक होते. त्यांचे कार्य आणि विचार आजही अनेकांना प्रेरणा देतात.