कर्मवीर...भाऊराव पायगौंडा पाटील

 शिष्यवृत्ती, शुल्क माफी आणि शिक्षण कर्जाशिवाय शिक्षण सर्वांसाठी खुले करणारे शिक्षणमहर्षी, 'कमवा आणि शिका' या योजनेचे जनक आणि रयत शिक्षण संस्थेचे संस्थापक कर्मवीर भाऊराव पाटील (Karmaveer Bhaurao Patil) हे महाराष्ट्रातील एक अत्यंत आदरणीय आणि प्रभावशाली व्यक्तिमत्व आहेत. त्यांचे पूर्ण नाव भाऊराव पायगौंडा पाटील होते.

जीवनपट आणि संघर्ष:

 * जन्म: २२ सप्टेंबर १८८७ रोजी कोल्हापूर जिल्ह्यातील कुंभोज या गावात जैन कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला.

 * बालपण आणि शिक्षण: त्यांचे बालपण आणि शिक्षण कोल्हापूर येथे झाले. त्यांच्यावर राजर्षी शाहू महाराज आणि महात्मा फुले यांच्या विचारांचा खूप प्रभाव होता. शाहू महाराजांनी त्यांच्यातील समाजसेवेची तळमळ ओळखली आणि त्यांना प्रोत्साहन दिले.

 * नोकरी: शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांनी काही काळ ओगले काच कारखान्यात आणि किर्लोस्कर नावाची कंपनीतही काम केले. पण त्यांचे मन समाजकारणातच रमले.

मुख्य योगदान आणि कार्य:

 * रयत शिक्षण संस्थेची स्थापना (१९१९):

   * भाऊराव पाटील यांना शिक्षणाचे महत्त्व कळाले होते आणि त्यांना खात्री होती की, शिक्षणाशिवाय समाजाचा विकास होऊ शकत नाही. समाजातील गरीब, वंचित आणि बहुजन समाजातील मुला-मुलींना शिक्षण मिळावे, या ध्येयाने त्यांनी ४ ऑक्टोबर १९१९ रोजी सातारा जिल्ह्यातील काले येथे 'रयत शिक्षण संस्थेची' स्थापना केली.

   * या संस्थेचे मुख्य उद्दिष्ट हे ग्रामीण भागातील, विशेषतः गरीब आणि मागासलेल्या वर्गातील मुला-मुलींना शिक्षण उपलब्ध करून देणे हे होते.

 * 'कमवा आणि शिका' योजना:

   * ही कर्मवीर भाऊराव पाटील यांची सर्वात अभिनव आणि क्रांतिकारी योजना होती. अनेक गरीब मुलांना शाळेत जाता येत नव्हते कारण त्यांना कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहासाठी काम करावे लागत असे.

   * यावर उपाय म्हणून भाऊरावांनी विद्यार्थ्यांना शिक्षण घेता यावे यासाठी शाळेतच राहण्याची आणि शाळेच्या कामात किंवा शेतीत मदत करून आपला खर्च भागवण्याची संधी दिली.

   * या योजनेमुळे हजारो गरीब मुलांना शिक्षण घेता आले आणि ते समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आले. ही योजना आजही अनेक शिक्षण संस्थांमध्ये प्रेरणादायी ठरली आहे.

 * जातिभेद निर्मूलन आणि सामाजिक समता:

   * भाऊरावांनी केवळ शिक्षणच दिले नाही, तर जातीय भेदभावालाही तीव्र विरोध केला. त्यांच्या शाळेत सर्व जातीधर्मांची मुले एकत्र शिकत असत आणि एकत्र जेवण करत असत.

   * शिक्षण आणि सहभागातून सामाजिक समानता प्रस्थापित करण्याचा त्यांचा प्रयत्न होता.

   * त्यांनी दलित, अस्पृश्य समाजातील मुलांसाठी वसतिगृहे सुरू केली आणि त्यांना शिक्षण घेण्यास प्रोत्साहन दिले.

 * शिक्षण प्रसार आणि संस्था विस्तार:

   * भाऊराव पाटील यांनी सुरुवातीला एका छोट्या बोर्डिंगपासून (वसतिगृहापासून) रयत शिक्षण संस्थेची सुरुवात केली.

   * त्यांनी गावागावात फिरून, लोकवर्गणी जमा करून, स्वतः कष्ट करून अनेक शाळा, वसतिगृहे आणि महाविद्यालये उघडली.

   * ग्रामीण भागातील लोकांना शिक्षणाचे महत्त्व पटवून दिले आणि त्यांना आपली मुले शाळेत पाठवण्यासाठी प्रेरित केले.

   * आज रयत शिक्षण संस्था ही महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या शिक्षण संस्थांपैकी एक आहे, ज्यात हजारो शाळा, महाविद्यालये आणि इतर शिक्षण संस्था आहेत.

 * स्वयंस्फूर्त आणि निस्वार्थी वृत्ती:

   * भाऊराव पाटील यांनी आपले जीवन शिक्षणासाठी आणि समाजसेवेसाठी पूर्णपणे समर्पित केले. त्यांनी स्वतः अनेकदा आर्थिक अडचणींचा सामना केला, पण आपले कार्य थांबवले नाही.

   * त्यांनी स्वतः कधीही मानधन घेतले नाही. लोकवर्गणी, देणग्या आणि स्वतःच्या श्रमातून त्यांनी हे मोठे शैक्षणिक साम्राज्य उभे केले.

पुरस्कार आणि सन्मान:

 * त्यांच्या अतुलनीय शैक्षणिक आणि सामाजिक कार्यासाठी भारत सरकारने त्यांना 'पद्मभूषण' (१९५९) या किताबाने सन्मानित केले.

 * पुणे विद्यापीठाने त्यांना 'डी. लिट.' (१९५९) ही मानद पदवी प्रदान केली.

 * त्यांना 'कर्मवीर' ही उपाधी जनतेनेच दिली, जी त्यांच्या कार्याचे प्रतीक आहे.

निधन:

९ मे १९५९ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांनी लावलेले शिक्षणाचे रोपटे आज वटवृक्ष बनले आहे आणि लाखो विद्यार्थ्यांना ज्ञानाची आणि उज्ज्वल भविष्याची वाट दाखवत आहे. कर्मवीर भाऊराव पाटील हे महाराष्ट्राच्या शैक्षणिक आणि सामाजिक क्रांतीचे एक दीपस्तंभ आहेत.