अनुताई वाघ..

 अनुताई वाघ (१७ मार्च १९१० - २७ सप्टेंबर १९९२) या एक समर्पित समाजसेविका आणि शिक्षणतज्ज्ञ होत्या. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य आदिवासी आणि ग्रामीण भागातील मुलांच्या शिक्षणासाठी, विशेषतः बालशिक्षणासाठी वाहिले. त्यांना 'आदिवासींच्या माता' म्हणूनही ओळखले जाते.

जीवन आणि संघर्ष:

 * जन्म: १७ मार्च १९१० रोजी पुणे जिल्ह्यातील मोरगाव येथे त्यांचा जन्म झाला.

 * बालपणीचा संघर्ष: त्यांचे बालपण अत्यंत खडतर होते. वयाच्या अवघ्या १३ व्या वर्षी त्यांचे लग्न झाले आणि लग्नानंतर अवघ्या सहा महिन्यांतच त्यांना वैधव्य आले. त्या काळात बालविधवांचे जीवन अत्यंत कठीण होते.

 * शिक्षण पुन्हा सुरू: या दुर्दैवी घटनेनंतर अनुताईंनी जिद्द आणि कुटुंबाच्या पाठिंब्याने आपले शिक्षण पुन्हा सुरू केले. १९२५ मध्ये त्यांनी व्हर्नाक्युलर फायनल (सातवी) परीक्षेत प्रथम क्रमांक पटकावला.

 * १९२९ मध्ये त्यांनी पुणे येथील महिला प्रशिक्षण महाविद्यालयातून प्राथमिक शिक्षिकेचा अभ्यासक्रम पूर्ण केला.

 * १९२९ ते १९३३ या काळात त्यांनी नाशिक जिल्ह्यातील चांदवड तालुक्यात एका गावात शिक्षिका म्हणून काम केले. मुलींच्या शिक्षणाला विरोध असतानाही त्यांनी अथकपणे कार्य केले.

 * १९३३ मध्ये त्या पुणे येथील सुप्रसिद्ध हुजूरपागा शाळेत रुजू झाल्या आणि तेथे ११ वर्षे शिकवले. याच काळात त्यांनी रात्रशाळेत जाऊन १९३७ मध्ये मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली. १९६१ मध्ये, वयाच्या ५१ व्या वर्षी त्यांनी पदवी प्राप्त केली, जरी त्यांना मोतीबिंदूचा त्रास होता तरी त्यांनी हार मानली नाही.

ताराबाई मोडक यांच्यासोबतचे कार्य आणि 'कोसबाड प्रकल्प':

 * अनुताई वाघ यांच्या आयुष्यातील महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे ताराबाई मोडक यांची भेट. ताराबाईंनी बालशिक्षण आणि आदिवासींच्या शिक्षणासाठी केलेल्या कार्यामुळे अनुताई खूप प्रभावित झाल्या.

 * १९४५ मध्ये ताराबाई मोडक यांनी पालघर जिल्ह्यातील डहाणू तालुक्यात (तत्कालीन ठाणे जिल्हा) बोर्डी येथे आदिवासी मुलांसाठी प्रायोगिक पूर्व-प्राथमिक शाळा (बालवाडी) सुरू करण्याची योजना आखली होती. त्यांनी अनुताईंना या कार्यात सामील होण्यास सांगितले.

 * अनुताईंनी ताराबाईंसोबत बोर्डी येथे आणि नंतर १९५७ मध्ये कोसबाड येथे आपले कार्य सुरू केले. कोसबाडची टेकडी ही त्यांच्या कार्याचे केंद्र बनली.

 * या कोसबाड प्रकल्पात, त्यांनी आणि ताराबाईंनी मिळून बालशिक्षण, विशेषतः आदिवासी मुलांसाठी शिक्षण, सोपे आणि त्यांच्या जीवनाशी सुसंगत बनवण्यासाठी अनेक अभिनव प्रयोग केले.

मुख्य योगदान आणि अभिनव प्रयोग:

 * आदिवासी बालकांसाठी शिक्षण: अनुताईंनी आदिवासी मुलांच्या गरजा आणि त्यांच्या संस्कृतीला समजून घेऊन शिक्षण पद्धती विकसित केली. त्यांच्यासाठी औपचारिक शिक्षणापेक्षा नैसर्गिक वातावरणात खेळातून आणि अनुभवातून शिकण्यावर भर दिला.

 * अंगणवाडी संकल्पना: आज आपण ज्या 'अंगणवाड्या' पाहतो, त्याची मूळ संकल्पना ताराबाई आणि अनुताईंनी कोसबाड येथे सुरू केलेल्या 'कुरणशाळा' आणि 'आदिवासी बालवाडी' या प्रयोगांमध्ये आहे. अंगणात, झाडाखाली किंवा उपलब्ध मोकळ्या जागेत मुलांसाठी शाळा भरवली जात असे.

 * ग्राम बालशिक्षण केंद्र: त्यांनी ग्राम बालशिक्षण केंद्राच्या माध्यमातून ग्रामीण शिक्षकांना प्रशिक्षण दिले आणि ग्रामीण भागात बालवाड्यांचे जाळे विणले.

 * 'विकासवाडी' आणि व्यावसायिक शिक्षण: ६ ते १४ वयोगटातील मुलांसाठी त्यांनी 'विकासवाडी' प्रकल्प सुरू केला, जिथे व्यावसायिक आणि जीवनोपयोगी कौशल्यांवर आधारित शिक्षण दिले गेले.

 * स्त्रियांचे सक्षमीकरण: त्यांनी दारूबंदी, विधवा विवाह यांसारख्या सामाजिक प्रश्नांवरही काम केले आणि आदिवासी महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी त्यांना पापड, मसाले बनवणे यांसारखे लघुउद्योग शिकवले, जेणेकरून त्यांना आर्थिक स्वावलंबन मिळेल.

 * 'शिक्षण पत्रिका' आणि 'सावित्री' मासिक: त्यांनी 'शिक्षण पत्रिका' आणि 'सावित्री' (स्त्री जागृतीसाठी) या मासिकांचे संपादन केले, ज्यामुळे शैक्षणिक आणि सामाजिक विचारांचा प्रसार झाला.

 * 'कोसबाडच्या टेकडीवरून' आत्मचरित्र: 'कोसबाडच्या टेकडीवरून' हे त्यांचे आत्मचरित्र त्यांच्या संघर्षाचे आणि समाजकार्याचे एक प्रेरणादायी दस्तऐवज आहे.

पुरस्कार आणि सन्मान:

 * शिक्षण आणि समाजसेवेतील त्यांच्या अतुलनीय योगदानासाठी भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री (१९८४) हा पुरस्कार प्रदान केला.

 * त्यांना जमनालाल बजाज पुरस्कारानेही (१९८५) सन्मानित करण्यात आले होते.

अनुताई वाघ यांचे जीवन हे त्याग, निष्ठा आणि समर्पित सेवेचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. त्यांनी आदिवासी समाजाच्या उन्नतीसाठी आणि बालशिक्षणाच्या प्रसारासाठी जे कार्य केले, ते आजही अनेकांना प्रेरणा देत आहे.