ताराबाई मोडक...

 ताराबाई मोडक (१९ एप्रिल १८९२ – ३१ ऑगस्ट १९७३) या भारतातील बालशिक्षणाच्या प्रणेत्या आणि एक प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ होत्या. त्यांना 'भारताच्या मॉन्टेसरी' म्हणूनही ओळखले जाते. त्यांनी शाळापूर्व शिक्षण (प्रीस्कूल एज्युकेशन) आणि ग्रामीण भागातील मुलांच्या शिक्षणासाठी, विशेषतः आदिवासी मुलांच्या शिक्षणासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

जीवन आणि शिक्षण:

  जन्म: १९ एप्रिल १८९२ रोजी मुंबई येथे त्यांचा जन्म झाला.

  शिक्षण: त्यांनी मुंबई विद्यापीठातून १९१४ मध्ये बी.ए. (B.A.) पदवी संपादन केली.

 * सुरुवातीची कारकीर्द: १९२१ मध्ये त्या राजकोट येथील बार्टन महिला शिक्षण महाविद्यालयाच्या पहिल्या भारतीय प्राचार्या बनल्या.

 * बालशिक्षण क्षेत्रातील प्रवेश: गिजुभाई बधेका (Gijubhai Badheka) यांच्या कार्यामुळे त्या प्रभावित झाल्या आणि त्यांच्यासोबत त्यांनी भावनगर येथे माँटेसरीच्या तत्त्वांवर आधारित 'गीता शिक्षण पद्धती' निश्चित केली. येथूनच त्यांच्या बालशिक्षण कार्याचा प्रारंभ झाला.

प्रमुख योगदान आणि कार्य:

 * नूतन बालशिक्षण संघाची स्थापना (१९३६):

   * बालशिक्षण, विशेषतः पूर्वप्राथमिक शिक्षणाचे महत्त्व ओळखून, ताराबाईंनी १९३६ मध्ये नूतन बालशिक्षण संघाची स्थापना केली.

   * या संस्थेमार्फत त्यांनी बालवाडी, पाळणाघर आणि शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रमांची सुरुवात केली.

   * ग्रामीण आणि आदिवासी भागातील मुलांपर्यंत शिक्षण पोहोचावे, हा त्यांचा मुख्य उद्देश होता.

 * 'शिशुविहार'ची स्थापना (मुंबई, १९३६):

   * मुंबईतील दादर येथे त्यांनी 'शिशुविहार' ही संस्था स्थापन केली, जे महाराष्ट्रातील पहिले आदर्श बालमंदिर मानले जाते.

   * येथे त्यांनी मराठी आणि गुजराती माध्यमांमधून बालमंदिर सुरू केले आणि पूर्वप्राथमिक अध्यापन मंदिर (शिक्षक प्रशिक्षण केंद्र) सुद्धा सुरू केले, जिथे हजारो शिक्षकांना प्रशिक्षण मिळाले.

 * बोर्डी आणि कोसबाड येथील कार्य:

   * ग्रामीण भागातील बालशिक्षणाच्या प्रसारासाठी त्यांनी १९४५ मध्ये ठाणे जिल्ह्यातील बोर्डी येथे ग्राम बालशिक्षा केंद्र स्थापन केले. येथूनच ग्रामीण बालवाडी आणि ग्राम बाल अध्यापन मंदिर या संस्था निघाल्या.

   * १९५७ मध्ये हे केंद्र कोसबाड येथे हलविण्यात आले, जिथे त्यांनी आपल्या शिष्या अनुताई वाघ यांच्यासोबत काम केले.

   * 'अंगणवाडी' संकल्पनेची सुरुवात: आदिवासी मुलांसाठी त्यांच्याच परिसरात आणि अंगणात बालवाडी चालवण्याचा उपक्रम त्यांनी कोसबाड येथे सुरू केला. आजच्या 'अंगणवाडी' संकल्पनेची मुहूर्तमेढ येथेच रोवली गेली, ज्यामुळे आदिवासींच्या शैक्षणिक विकासाला मोठी चालना मिळाली.

   * 'कुरणशाळा' प्रयोग: प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थ्यांची अनुपस्थिती कमी करण्यासाठी त्यांनी 'कुरणशाळा' (Open Air School) या अभिनव प्रयोगाची सुरुवात केली. यात नैसर्गिक वातावरणात आणि स्थानिक वस्तूंचा वापर करून मुलांना शिक्षण दिले जाई.

   * विकासवाडी: त्यांनी ६ ते १४ वयोगटातील मुलांसाठी विकासवाडी हा प्रकल्प सुरू केला, ज्यात व्यावसायिक शिक्षणावर भर होता.

 * शिक्षण पत्रिका आणि लेखन:

   * १९३३ पासून त्यांनी शिक्षणासंबंधी 'शिक्षणपत्रिका' काढायला सुरुवात केली.

   * त्यांनी 'बिचारी बालके' यांसारखी पुस्तके लिहिली, जी बालकांच्या मानसशास्त्रावर आणि त्यांच्या पालनपोषणावर प्रकाश टाकतात.

 * इतर भूमिका:

   * १९४६ ते १९५१ या काळात त्या महाराष्ट्र विधानसभेच्या सदस्या होत्या.

   * त्यांनी प्राथमिक शाळा समितीवर अनेक वर्षे काम केले.

   * अखिल भारतीय बालशिक्षण विभागाच्या त्या दोन वेळा अध्यक्षा होत्या.

   * महात्मा गांधींनी आपल्या 'बुनियादी शिक्षण पद्धतीचा' आराखडा तयार करण्याचे काम त्यांच्याकडे सोपविले होते.

पुरस्कार आणि सन्मान:

 * शिक्षण क्षेत्रातील त्यांच्या अतुलनीय योगदानाबद्दल भारत सरकारने त्यांना २६ जानेवारी १९६२ रोजी पद्मभूषण हा भारताचा तिसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान देऊन गौरविलले.

ताराबाई मोडक यांचे कार्य हे भारतातील बालशिक्षणाच्या विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. त्यांनी शिक्षण समाजातील प्रत्येक घटकापर्यंत, विशेषतः वंचित आणि ग्रामीण भागातील मुलांपर्यंत पोहोचावे यासाठी आपले जीवन समर्पित केले.