महात्मा गांधी

  महात्मा गांधी हे देखील भारतीय इतिहासातील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि प्रभावशाली व्यक्तिमत्व आहेत. त्यांचे पूर्ण नाव मोहनदास करमचंद गांधी होते. त्यांचा जन्म २ ऑक्टोबर १८६९ रोजी गुजरात राज्यातील पोरबंदर येथे झाला. ते भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामाचे प्रमुख नेते आणि अहिंसक असहकार चळवळीचे प्रणेते होते.

जीवन आणि प्रारंभिक काळ:

 * बालपण आणि शिक्षण: गांधीजींचे वडील करमचंद गांधी हे राजकोट संस्थानाचे दिवाण होते, तर आई पुतळीबाई एक धार्मिक वृत्तीची स्त्री होती. त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण राजकोट येथे झाले. १८८८ मध्ये ते कायद्याचे शिक्षण घेण्यासाठी इंग्लंडला गेले आणि १८९१ मध्ये बॅरिस्टर होऊन भारतात परतले.

 * दक्षिण आफ्रिकेतील अनुभव: भारतात परतल्यानंतर त्यांना कायद्याच्या व्यवसायात म्हणावे तसे यश मिळाले नाही. १८९३ मध्ये ते एका खटल्यासाठी दक्षिण आफ्रिकेला गेले. तिथे त्यांना वर्णद्वेष आणि भारतीयांवर होणाऱ्या भेदभावाचा अनुभव आला. या अनुभवाने त्यांचे जीवन बदलले. त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेतील भारतीयांच्या हक्कांसाठी सत्याग्रह चळवळ सुरू केली, जी सुमारे २१ वर्षे चालली. याच काळात त्यांनी अहिंसक प्रतिकाराचे तत्त्वज्ञान विकसित केले.

भारतातील स्वातंत्र्य संग्राम आणि नेतृत्व:

१९१५ मध्ये गांधीजी भारतात परतले. गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्या सल्ल्यानुसार, त्यांनी प्रथम संपूर्ण भारताचा प्रवास करून येथील परिस्थिती समजून घेतली. त्यानंतर त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामात सक्रिय सहभाग घेतला आणि लवकरच ते त्याचे प्रमुख नेते बनले.

त्यांच्या नेतृत्वाखालील काही महत्त्वाच्या चळवळी:

 * चंपारण सत्याग्रह (१९१७): बिहारमधील चंपारण्य येथील शेतकऱ्यांवर इंग्रज सरकारकडून होणाऱ्या अन्यायाविरुद्ध हा पहिला मोठा सत्याग्रह होता.

 * खेडा सत्याग्रह (१९१८): गुजरातच्या खेडा जिल्ह्यातील शेतकऱ्यांसाठी हा सत्याग्रह होता.

 * असहकार आंदोलन (१९२०-२२): जालियनवाला बाग हत्याकांड आणि रौलेट कायद्याच्या निषेधार्थ हे आंदोलन सुरू करण्यात आले होते.

 * सविनय कायदेभंग आंदोलन (दांडी यात्रा, १९३०): मिठावरील कराविरुद्ध आणि ब्रिटिश कायद्यांचे उल्लंघन करण्यासाठी ही प्रसिद्ध दांडी यात्रा काढण्यात आली होती.

 * भारत छोडो आंदोलन (१९४२): हे ब्रिटिश राजवटीविरुद्धचे अंतिम आणि निर्णायक आंदोलन होते, ज्याने ब्रिटिशांना भारत सोडायला भाग पाडले.

गांधीजींचे तत्त्वज्ञान आणि विचार:

गांधीजींच्या विचारांचा मूळ आधार 'सत्य' आणि 'अहिंसा' हे होते. त्यांनी 'सत्याग्रह' हे शस्त्र म्हणून वापरले, ज्याचा अर्थ सत्यासाठी आग्रह धरणे आणि अन्यायाचा अहिंसक मार्गाने प्रतिकार करणे.

त्यांच्या इतर महत्त्वाच्या विचार प्रणाली:

 * सर्वधर्म समभाव: सर्व धर्म समान आहेत आणि प्रत्येकाने एकमेकांचा आदर करावा, असे ते मानत होते.

 * ग्राम स्वराज्य: प्रत्येक गाव स्वयंपूर्ण असावे आणि स्वतःचे निर्णय स्वतःच घ्यावेत, असे त्यांना अपेक्षित होते.

 * अस्पृश्यता निवारण: त्यांनी अस्पृश्यतेला तीव्र विरोध केला आणि हरिजनांच्या (दलित) उन्नतीसाठी खूप प्रयत्न केले.

 * साधे जीवन: ते स्वतः अत्यंत साधे जीवन जगत होते आणि इतरांनाही साधेपणाचा संदेश देत होते.

 * स्वदेशी: भारतीय उद्योगांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि परदेशी वस्तूंवर बहिष्कार घालण्यासाठी त्यांनी स्वदेशीचा पुरस्कार केला.

निधन आणि वारसा:

३० जानेवारी १९४८ रोजी नथुराम गोडसे याने गांधीजींची हत्या केली. त्यांच्या निधनाने संपूर्ण जगभरात शोककळा पसरली.

आजही महात्मा गांधी हे 'राष्ट्रपिता' म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे अहिंसेचे तत्त्वज्ञान आणि सत्याग्रहाचा आदर्श जगभरातील अनेक स्वातंत्र्य चळवळींना आणि शांतता आंदोलनांना प्रेरणा देत आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाने २ ऑक्टोबर हा दिवस 'आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन' म्हणून घोषित केला आहे, हे त्यांच्या जागतिक प्रभावाचे एक प्रतीक आहे.