आचार्य विनोबा भावे:

 आचार्य विनोबा भावे:  भूदान चळवळीचे प्रणेते

आचार्य विनोबा भावे (जन्म: ११ सप्टेंबर १८९५, गागोदे, रायगड जिल्हा, महाराष्ट्र; निधन: १५ नोव्हेंबर १९८२, पवनार, वर्धा) हे महात्मा गांधींचे आध्यात्मिक वारसदार म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे मूळ नाव विनायक नरहरी भावे होते. गांधीजींनी त्यांना 'विनोबा' असे संबोधले आणि पुढे ते याच नावाने प्रसिद्ध झाले. ते एक महान विचारवंत, समाजसुधारक, तत्त्वज्ञ आणि स्वातंत्र्यसेनानी होते.

प्रारंभिक जीवन आणि गांधीजींशी संबंध:

विनोबा भावे यांचा जन्म एका चित्पावन ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे शिक्षण बडोदा येथे झाले. लहानपणापासूनच त्यांना अध्यात्म आणि समाजसेवेत रुची होती. १९१६ मध्ये ते महात्मा गांधींच्या संपर्कात आले आणि गांधीजींच्या विचारांनी ते खूप प्रभावित झाले. गांधीजींनी त्यांना 'आपला आध्यात्मिक वारसदार' मानले. १९४० मध्ये गांधीजींनी 'वैयक्तिक सत्याग्रह' पुकारला, तेव्हा पहिले सत्याग्रही म्हणून त्यांनी विनोबा भावेंची निवड केली.

प्रमुख कार्य आणि चळवळी:

विनोबा भावे यांचे जीवन समाजसेवा आणि मानवतेसाठी समर्पित होते. त्यांची सर्वात महत्त्वाची आणि जगभरात ओळखली जाणारी चळवळ म्हणजे भूदान चळवळ.

 * भूदान चळवळ (१९५१): स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतात जमीन मालकीची प्रचंड विषमता होती. बहुसंख्य लोक भूमिहीन होते, तर काही लोकांकडे हजारो एकर जमीन होती. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी विनोबा भावे यांनी १९५१ मध्ये तेलंगणातील पोचमपल्ली गावातून भूदान चळवळीला सुरुवात केली. ही एक अहिंसक आणि ऐच्छिक चळवळ होती, जिथे ते श्रीमंत जमीनदारांना आपली अतिरिक्त जमीन भूमिहीनांना दान देण्याचे आवाहन करत होते.

   * या चळवळीत विनोबांनी भारतभर पदयात्रा केली आणि लोकांना हृदयपरिवर्तन करून जमीन दान करण्याचे आवाहन केले.

   * त्यांनी 'जय जगत' (जगाचा विजय असो) हा नारा दिला, जो त्यांच्या वैश्विक आणि समावेशक दृष्टिकोनाचे प्रतीक होता.

   * भूदान चळवळीचे पुढचे पाऊल म्हणजे 'ग्रामदान'. यात संपूर्ण गावच समाजाला दान केले जात असे आणि जमिनीची मालकी वैयक्तिक न राहता गावाच्या सामूहिक मालकीची होत असे.

   * त्यांनी लाखो एकर जमीन दान म्हणून मिळवली आणि ती भूमिहीन गरीब शेतकऱ्यांमध्ये वाटली. ही एक शांततापूर्ण सामाजिक क्रांती होती.

 * सर्वोदय संकल्पना: गांधीजींच्या 'सर्वोदय' (सर्वांचे कल्याण) या संकल्पनेचे विनोबा भावे यांनी अत्यंत प्रभावीपणे पुढे नेले. त्यांनी 'सर्वोदय' म्हणजे केवळ भौतिक सुख नव्हे, तर अध्यात्मिक आणि नैतिक उन्नतीसह सर्वांचा विकास असे स्पष्ट केले. जातीय भेदभाव, शोषणमुक्त समाज आणि स्वयंपूर्ण गावे हे त्यांच्या सर्वोदयाचे महत्त्वाचे पैलू होते.

 * शिक्षणाचे कार्य: विनोबा भावे यांनी शिक्षणावरही भर दिला. त्यांनी 'ब्रह्मविद्या मंदिर' आणि 'समन्वय आश्रम' यांसारख्या संस्था स्थापन केल्या, जिथे शिक्षण आणि अध्यात्म यांचा समन्वय साधला जात असे. त्यांना २७ हून अधिक भाषा अवगत होत्या.

विचार आणि तत्त्वज्ञान:

 * अहिंसा आणि सत्याग्रह: गांधीजींप्रमाणेच विनोबा भावे हे अहिंसेचे पुरस्कर्ते होते. त्यांनी कोणत्याही प्रकारच्या हिंसेला विरोध केला आणि समाज परिवर्तनासाठी अहिंसक मार्गाचा अवलंब करण्यावर भर दिला.

 * लोकनीती आणि शासनमुक्त समाज: ते राजकारणाला आणि सत्तेच्या केंद्रीकरणाला विरोध करत होते. त्यांना असा समाज हवा होता, जिथे लोक स्वयंप्रेरणेने आणि नैतिक तत्त्वांवर आधारित व्यवहार करतील आणि शासनाची भूमिका कमी होईल.

 * शरीरश्रम निष्ठा: प्रत्येक व्यक्तीने शरीरश्रम करावेत असे ते मानत होते. ते स्वतः सूत कातणे, विणणे आणि शेतकाम यांसारख्या कामांमध्ये नियमितपणे सहभागी होत असत.

 * कांचन मुक्ती (पैशापासून मुक्ती): समाजातील विषमतेचे एक कारण पैसा आहे असे ते मानत होते आणि म्हणूनच त्यांनी आश्रमांमध्ये 'कांचन मुक्ती'चा प्रयोग सुरू केला, जिथे वस्तूंचा विनिमय स्वावलंबनाने आणि श्रमाने केला जात असे.

पुरस्कार आणि सन्मान:

१९५८ मध्ये त्यांना आंतरराष्ट्रीय रॅमन मॅगसेसे पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. हा पुरस्कार मिळवणारे ते पहिले भारतीय होते. १९८३ मध्ये त्यांना मरणोत्तर भारतरत्न हा भारताचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.

विनोबा भावे हे केवळ एक विचारवंत नव्हते, तर त्यांनी आपले विचार प्रत्यक्ष कृतीत आणले. त्यांच्या भूदान चळवळीने स्वातंत्र्योत्तर भारतात शांततापूर्ण सामाजिक बदलाचे एक अद्वितीय उदाहरण सादर केले. त्यांचे जीवन आणि कार्य आजही जगाला अहिंसा, समानता आणि मानवतेचा संदेश देत आहे.