भारतीय समाजसुधारकांनी स्थापन केलेल्या महत्त्वाच्या संस्था
धार्मिक आणि सामाजिक सुधारणांवर भर देणाऱ्या संस्था:
- आत्मिय सभा (१८१५) - राजा राममोहन रॉय (एकेश्वरवाद, मूर्तिपूजेला विरोध)
- ब्राह्मो समाज (१८२८) - राजा राममोहन रॉय (एकेश्वरवाद, सतीबंदी, स्त्री-शिक्षण)
- धर्म सभा (१८३०) - राधाकांत देव (सनातन धर्माचे रक्षण, ब्राह्मो समाजाला विरोध)
- तत्वबोधिनी सभा (१८४०) - देवेंद्रनाथ टागोर (ब्राह्मो समाजाच्या विचारांचा प्रसार)
- परमहंस मंडळी (१८४९) - दादोबा पांडुरंग तर्खडकर, बाळशास्त्री जांभेकर (जातीभेद निर्मूलन, विधवा विवाह समर्थन)
- प्रार्थना समाज (१८६७) - आत्माराम पांडुरंग तर्खडकर, महादेव गोविंद रानडे (एकेश्वरवाद, समाज सुधारणा)
- आर्य समाज (१८७५) - स्वामी दयानंद सरस्वती ('वेदांकडे परत चला', मूर्तिपूजा विरोध, शुद्धीकरण चळवळ)
- थिओसॉफिकल सोसायटी (१८७५, भारतात १८८२) - मॅडम ब्लॅव्हाट्स्की, कर्नल ऑलकॉट, अॅनी बेझंट (जागतिक बंधुत्व, प्राचीन धर्मांचा अभ्यास)
- रामकृष्ण मिशन (१८९७) - स्वामी विवेकानंद (वेदांताचा प्रसार, मानवसेवा)
- बृहन्महाराष्ट्र शारदा आश्रम (१९२६) - महर्षी धोंडो केशव कर्वे (स्त्री शिक्षण आणि पुनर्वसन)
- भारत सेवाश्रम संघ (१९१७) - स्वामी प्रणवानंद सरस्वती (अध्यात्मिक विकास आणि समाजसेवा)
- गणेश उत्सव सार्वजनिक मंडळे (१८९३ पासून) - बाळ गंगाधर टिळक (सार्वजनिक सलोखा आणि राष्ट्रवाद)
- शिवाजी उत्सव मंडळे (१८९५ पासून) - बाळ गंगाधर टिळक (राष्ट्रवाद आणि ऐतिहासिक स्मरण)
शिक्षण आणि स्त्री-सुधारणांवर भर देणाऱ्या संस्था:
- पुणे गर्ल्स स्कूल (१८४८) - महात्मा ज्योतिबा फुले, सावित्रीबाई फुले (मुलींची पहिली शाळा)
- बालहत्या प्रतिबंधक गृह (१८५३) - महात्मा ज्योतिबा फुले, सावित्रीबाई फुले (विधवांच्या मुलांचे संगोपन)
- विधवा विवाह उत्तेजन मंडळ (१८५० च्या दशकात) - विष्णुशास्त्री पंडित, महर्षी कर्वे (विधवा विवाहांना प्रोत्साहन)
- नेटिव्ह व्हर्नाक्युलर सोसायटी (१८४८) - (स्थानिक भाषांमधून शिक्षण)
- स्टूडंट्स लिटररी अँड सायंटिफिक सोसायटी (१८४८) - दादाभाई नौरोजी, भाऊ दाजी लाड (युवकांमध्ये शिक्षण प्रसार)
- शिक्षण प्रसारक मंडळी (१८८४) - लोकमान्य टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर, महादेव गोविंद रानडे (शिक्षण संस्थांची स्थापना)
- फर्ग्युसन कॉलेज (१८८५) - डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी अंतर्गत (उच्च शिक्षण)
- आर्य महिला समाज (१८८२) - पंडिता रमाबाई (स्त्रियांचे शिक्षण)
- शारदा सदन (१८८९) - पंडिता रमाबाई (विधवा आणि निराधार स्त्रियांचे शिक्षण व पुनर्वसन)
- मुक्ति सदन (१८९८) - पंडिता रमाबाई (अनाथ आणि दुर्बळ स्त्रियांसाठी)
- अनाथ बालिकाश्रम (१८९६) - महर्षी धोंडो केशव कर्वे (अनाथ मुलींसाठी)
- इंडियन वुमेन्स युनिव्हर्सिटी (१९१६) - महर्षी धोंडो केशव कर्वे (स्त्री शिक्षणासाठी पहिले विद्यापीठ)
- निष्काम कर्ममठ (१९१०) - महर्षी धोंडो केशव कर्वे (स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी कार्यकर्त्यांची निर्मिती)
- डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी (१८८४) - गोपाळ गणेश आगरकर, बाळ गंगाधर टिळक (शिक्षणाचा प्रसार)
- रयत शिक्षण संस्था (१९१९) - कर्मवीर भाऊराव पाटील (बहुजनांसाठी शिक्षण प्रसार, कमवा व शिका योजना)
- स्त्री शिक्षण संस्था, सातारा (१९२०) - भाऊराव पाटील (स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी)
- श्री शिवाजी मेमोरियल सोसायटी (१९०७) - छत्रपती शाहू महाराज (शिक्षण प्रसार)
- अखिल भारतीय महिला परिषद (१९२७) - मार्गारेट कझिन्स (स्त्रियांच्या हक्कांसाठी)
जातीय समानता आणि अस्पृश्यता निवारण संस्था:
- सत्यशोधक समाज (१८७३) - महात्मा ज्योतिबा फुले (शूद्र आणि अतिशूद्रांच्या हक्कांसाठी, जातीभेद निर्मूलन)
- डिप्रेस्ड क्लासेस मिशन सोसायटी ऑफ इंडिया (१९०६) - महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे (अस्पृश्यांसाठी शिक्षण व जागृती)
- बहिष्कृत हितकारिणी सभा (१९२४) - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (अस्पृश्यांच्या हक्कांसाठी, शिक्षण)
- समता सैनिक दल (१९२७) - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (अस्पृश्यता विरोधी चळवळ)
- अखिल भारतीय हरिजन सेवक संघ (१९३२) - महात्मा गांधी (अस्पृश्यता निवारण)
- महाराष्ट्र दलित साहित्य संघ (१९५८) - बाबुराव बागूल (दलित साहित्याच्या माध्यमातून जागृती)
- अमरावतीच्या सत्यशोधक समाज शाखा (१९ व्या शतकातील उत्तरार्ध) - अनेक स्थानिक कार्यकर्त्यांनी (जातीभेद निर्मूलन)
- दलित फेडरेशन (१९४२) - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (राजकीय हक्कांसाठी)
कामगार आणि आर्थिक सुधारणांवर भर देणाऱ्या संस्था:
- बॉम्बे मिलहँड्स असोसिएशन (१८९०) - नारायण मेघाजी लोखंडे (भारतातील पहिली कामगार संघटना)
- सोशल सर्व्हिस लीग (१९११) - नारायण मल्हार जोशी (कामगार आणि गरिबांसाठी सेवा)
- अखिल भारतीय ट्रेड युनियन काँग्रेस (AITUC) (१९२०) - लाला लजपतराय (कामगारांच्या हक्कांसाठी)
- अहमदाबाद टेक्सटाईल लेबर असोसिएशन (१९१८) - महात्मा गांधी (कामगारांच्या समस्या सोडवण्यासाठी)
- महात्मा गांधी ग्रामोद्योग संघ (१९३४) - महात्मा गांधी (ग्रामीण उद्योग आणि स्वावलंबन)
राजकीय जागृती आणि राष्ट्रीय विचारधारेच्या संस्था:
- पुणे सार्वजनिक सभा (१८७०) - गणेश वासुदेव जोशी, महादेव गोविंद रानडे (जनतेच्या समस्या मांडणे)
- इंडियन असोसिएशन (१८७६) - सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी (राजकीय जागृती)
- बॉम्बे प्रेसिडेंसी असोसिएशन (१८८५) - फिरोजशाह मेहता, के. टी. तेलंग, बदरुद्दीन तैयबजी (राजकीय हक्कांसाठी)
- इंडियन नॅशनल काँग्रेस (१८८५) - ए. ओ. ह्यूम (भारतातील सर्वात मोठी राजकीय संघटना)
- भारत सेवक समाज (Servants of India Society) (१९०५) - गोपाळ कृष्ण गोखले (देशसेवा करणारे कार्यकर्ते तयार करणे)
- गदर पार्टी (१९१३) - लाला हरदयाल (भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी परदेशातून प्रयत्न)
- होम रूल लीग (१९१६) - बाळ गंगाधर टिळक, अॅनी बेझंट (स्वशासनाची मागणी)
- स्वराज पार्टी (१९२३) - चित्तरंजन दास, मोतीलाल नेहरू (कायदेमंडळात प्रवेश करून ब्रिटिश सरकारला विरोध)
पत्रकारिता आणि विचार प्रसार संस्था (या थेट संस्था नसून माध्यम संस्था होत्या पण त्यांचा समाजसुधारणेत मोठा वाटा होता):
- दर्पण (१८३२) - बाळशास्त्री जांभेकर (मराठीतील पहिले वृत्तपत्र, सामाजिक विचार)
- ज्ञानप्रकाश (१८४०) - कृष्णशास्त्री चिपळूणकर, नंतर पुणे सार्वजनिक सभेने ताब्यात घेतले (सामाजिक, राजकीय विचार)
- प्रबोधन (१९२२) - प्रबोधनकार ठाकरे (समाज सुधारणा, ब्राह्मणेतर चळवळ)
- केसरी (१८८१) - बाळ गंगाधर टिळक (राष्ट्रवादी विचार, समाज सुधारणा)
- मूकनायक (१९२०) - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (दलित समाजाच्या समस्यांना वाचा फोडणे)
- बहिष्कृत भारत (१९२७) - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (दलित हक्कांसाठी)
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा
Please write comment आपल्या बहुमूल्य प्रतिक्रिया बद्दल मनःपूर्वक आभारी आहोत..🙏🙏