राजा राम मोहन रॉय

 राजा राम मोहन रॉय हे भारताच्या इतिहासातील एक अत्यंत महत्त्वाचे समाजसुधारक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि धार्मिक विचारवंत होते. त्यांना "आधुनिक भारताचे जनक" किंवा "भारतीय प्रबोधनाचे जनक" म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी भारताला अंधश्रद्धा, सामाजिक दुष्प्रथा आणि रूढीवादी विचारांमधून बाहेर काढण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

 * जन्म: २२ मे १७७२ रोजी बंगालमधील हुगळी जिल्ह्यातील राधानगर गावात एका सनातनी ब्राह्मण कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला.

 * शिक्षण: त्यांचे शिक्षण फार व्यापक होते. त्यांनी लहान वयातच बंगाली, पर्शियन, अरबी, संस्कृत, इंग्रजी, लॅटिन, ग्रीक आणि हिब्रू यांसारख्या अनेक भाषांवर प्रभुत्व मिळवले. यामुळे त्यांना विविध धर्मग्रंथांचा आणि तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास करता आला.

प्रमुख सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणा

राजा राम मोहन रॉय यांनी समाजातील अनेक वाईट चालीरीतींविरुद्ध आवाज उचलला आणि त्यांच्या सुधारणेसाठी अथक प्रयत्न केले:

 * सतीप्रथा निर्मूलन: हे त्यांचे सर्वात मोठे योगदान मानले जाते. सतीप्रथेला विरोध करण्यासाठी त्यांनी अनेक लेख लिहिले, सार्वजनिक सभा घेतल्या आणि ब्रिटिश सरकारवर दबाव आणला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे १८२९ मध्ये लॉर्ड विल्यम बेंटिंक यांनी सतीप्रथेला कायद्याने गुन्हा ठरवून ती बंद केली.

 * विधवा विवाह समर्थन: त्यांनी विधवांच्या पुनर्विवाहाला प्रोत्साहन दिले आणि त्यासंदर्भात समाजात जागृती केली.

 * बालविवाहास विरोध: त्यांनी बालविवाहाच्या विरोधात आवाज उचलला आणि स्त्रियांच्या हक्कांसाठी लढा दिला.

 * जातिभेद आणि अस्पृश्यता: त्यांनी जातिभेद आणि अस्पृश्यता या सामाजिक दुष्प्रथांवर टीका केली आणि समानतेचे समर्थन केले.

 * स्त्रियांचे हक्क: स्त्रियांना संपत्तीचा हक्क मिळावा, त्यांना शिक्षण घेता यावे, यासाठी त्यांनी जोरदार वकिली केली.

 * एकेश्वरवादाचा प्रसार: त्यांनी मूर्तिपूजा आणि कर्मकांडांना विरोध केला. सर्व धर्मांमध्ये एकच ईश्वर आहे, या एकेश्वरवादाचे त्यांनी समर्थन केले. त्यांनी उपनिषदांतील तत्त्वज्ञानाचा प्रचार केला.

 * ब्रह्म समाज स्थापना (१८२८): त्यांच्या विचारांचा आणि कार्याचा प्रसार करण्यासाठी त्यांनी १८२८ मध्ये 'ब्रह्म समाज' (आधी 'ब्रह्मसभा') ची स्थापना केली. या संस्थेचा उद्देश एकेश्वरवादावर आधारित उपासना, सामाजिक सुधारणा आणि नैतिक मूल्यांचा प्रचार करणे हा होता.

पत्रकारिता आणि शिक्षण क्षेत्रात योगदान

 * पत्रकारिता: राजा राम मोहन रॉय यांनी पत्रकारितेच्या माध्यमातून आपले विचार लोकांपर्यंत पोहोचवले. त्यांनी अनेक वृत्तपत्रे आणि नियतकालिके सुरू केली:

   * संवाद कौमुदी (बंगाली साप्ताहिक): १८२१ मध्ये सुरू केले, जे सामाजिक सुधारणांचा प्रचार करत होते.

   * मिरात-उल-अखबार (पर्शियन साप्ताहिक): १८२२ मध्ये सुरू केले, हे भारतातील पहिले पर्शियन वृत्तपत्र होते.

   * ब्रह्मनिकल मॅगझीन (इंग्रजी): यात त्यांनी आपल्या धार्मिक आणि तत्त्वज्ञानासंबंधीचे विचार मांडले.

 * शिक्षण: त्यांनी पाश्चात्त्य (इंग्रजी) शिक्षणाचे जोरदार समर्थन केले. आधुनिक विज्ञान, गणित आणि इतर विषयांचे शिक्षण भारतीयांना मिळावे, असे त्यांना वाटत होते. त्यांनी डेव्हिड हेअर यांच्यासोबत १८१७ मध्ये हिंदू कॉलेज (सध्याचे प्रेसिडन्सी कॉलेज) स्थापन करण्यास मदत केली.

आंतरराष्ट्रीय दृष्टीकोन

राजा राम मोहन रॉय यांचा दृष्टिकोन केवळ भारतापुरता मर्यादित नव्हता, तर ते जागतिक स्तरावर मानवी हक्क आणि स्वातंत्र्याचे पुरस्कर्ते होते. १८३० मध्ये ते मोगल बादशहा दुसरे अकबर शाह यांच्या वतीने इंग्लंडला गेले, जिथे त्यांना 'राजा' ही पदवी प्रदान करण्यात आली होती. तिथेच २७ सप्टेंबर १८३३ रोजी ब्रिस्टल येथे त्यांचे निधन झाले.

राजा राम मोहन रॉय यांचे कार्य हे भारताच्या सामाजिक आणि बौद्धिक जागृतीचे प्रतीक आहे. त्यांनी आधुनिक विचारांची आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाची बीजे पेरली, ज्यामुळे नंतरच्या काळात अनेक सुधारणावादी चळवळींना प्रेरणा मिळाली.