अरुणा असफ अली

अरुणा असफ अली (Aruna Asaf Ali) या भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक प्रमुख नेत्या, क्रांतिकारी, शिक्षिका, आणि राजकीय कार्यकर्त्या होत्या. त्यांना 'भारत छोडो' आंदोलनाच्या नायिका म्हणून ओळखले जाते.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

 * जन्म: १६ जुलै १९०९ रोजी तत्कालीन पंजाबमधील कालका (सध्या हरियाणाचा भाग) येथे एका बंगाली ब्राह्मण कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला. त्यांचे मूळ नाव अरुणा गांगुली होते.

 * शिक्षण: त्यांचे प्राथमिक शिक्षण लाहोरमधील एका कॉन्व्हेंट स्कूलमध्ये झाले, तर माध्यमिक शिक्षण नैनिताल येथील प्रोटेस्टंट विद्यालयात झाले. त्यांनी कलकत्त्याच्या गोखले कन्या पाठशाळेत अध्यापनाचे कामही केले होते.

 * लग्न: १९२८ मध्ये त्यांनी प्रसिद्ध वकील आणि काँग्रेस नेते असफ अली यांच्याशी आंतरधर्मीय विवाह केला. त्यावेळी त्या अवघ्या १९ वर्षांच्या होत्या, तर असफ अली त्यांच्यापेक्षा २३ वर्षांनी मोठे होते. त्यांच्या कुटुंबाचा या लग्नाला विरोध होता. असफ अली हे काँग्रेसचे सक्रिय कार्यकर्ते असल्याने अरुणा असफ अली यांचा भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीशी संबंध आला.

भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान:

अरुणा असफ अली यांचे स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान अत्यंत महत्त्वाचे आणि धाडसी होते:

 * मिठाचा सत्याग्रह आणि कायदेभंग चळवळ: १९३० च्या मिठाच्या सत्याग्रहात त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. तसेच १९३० आणि १९३२ च्या कायदेभंग चळवळीतही त्या सहभागी झाल्या. ब्रिटिश सरकारने त्यांच्यावर खटला भरला आणि त्यांना एक वर्षाची कारावासाची शिक्षा झाली. १९३२ मध्ये त्यांना पुन्हा अटक करून तिहार जेलमध्ये ठेवण्यात आले. तुरुंगात असतानाही त्यांनी कैद्यांच्या सुधारणांसाठी उपोषण केले.

 * भारत छोडो आंदोलन (१९४२): हे त्यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान आहे.

   * ८ ऑगस्ट १९४२ रोजी मुंबईच्या गवालिया टँक मैदानावर (सध्याचे ऑगस्ट क्रांती मैदान) अखिल भारतीय काँग्रेस महासमितीचे अधिवेशन होते. या अधिवेशनात 'भारत छोडो' चा ऐतिहासिक प्रस्ताव मंजूर झाला.

   * याच रात्री ब्रिटिश सरकारने महात्मा गांधी, जवाहरलाल नेहरू यांच्यासह अनेक प्रमुख नेत्यांना अटक केली. त्यामुळे काँग्रेसमध्ये एक मोठी राजकीय पोकळी निर्माण झाली.

   * ९ ऑगस्ट १९४२ रोजी सकाळी, गवालिया टँक मैदानावर पोलिसांचा मोठा बंदोबस्त असतानाही, अरुणा असफ अली यांनी पोलिसांच्या वेढ्याला भेदून धाडसाने भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचा ध्वज (तिरंगा) फडकवला. 'करो वा मरो' या महात्मा गांधींच्या संदेशाला प्रतिसाद देत, त्यांनी हे धाडसी कृत्य केले. या घटनेमुळे त्यांना 'ऑगस्ट क्रांती दिनाची वीरांगना' म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

   * या घटनेनंतर, ब्रिटिश सरकारने त्यांना अटक करण्याचे आदेश दिले आणि त्यांच्यावर ५००० रुपयांचे बक्षीस ठेवले. मात्र, पुढील चार वर्षे (१९४२-१९४६) त्या भूमिगत राहून चळवळीला सक्रियपणे हातभार लावत राहिल्या. त्यांनी भूमिगत राहून सभा आयोजित केल्या आणि तरुणांना स्वातंत्र्य चळवळीत सहभागी होण्यासाठी प्रेरित केले.

स्वातंत्र्योत्तर जीवन आणि सन्मान:

स्वातंत्र्यानंतरही अरुणा असफ अली राजकारणात आणि समाजसेवेत सक्रिय राहिल्या:

 * १९४७ मध्ये त्या दिल्ली प्रदेश काँग्रेस समितीच्या अध्यक्ष म्हणून निवडून आल्या.

 * १९५८ मध्ये त्या दिल्लीच्या पहिल्या महापौर झाल्या.

 * त्यांनी 'लिंक' नावाचे साप्ताहिक सुरू केले आणि 'पेट्रियट' नावाच्या वृत्तपत्राचे प्रकाशनही केले, ज्यातून त्यांनी पत्रकारितेच्या माध्यमातून आपले विचार मांडले.

 * त्या आयुष्यभर खादीचे कपडे वापरत असत आणि त्यांचे राहणीमान अत्यंत साधे होते.

मिळालेले पुरस्कार आणि सन्मान:

 * १९५५: सोव्हिएत लँड नेहरू पारितोषिक

 * १९६४: आंतरराष्ट्रीय लेनिन शांतता पुरस्कार

 * १९९१: आंतरराष्ट्रीय सामंजस्याचा जवाहरलाल नेहरू पुरस्कार

 * १९९२: पद्मविभूषण (भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान)

 * १९९७: भारतरत्न (मरणोत्तर, भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान)

२९ जुलै १९९६ रोजी दिल्ली येथे त्यांचे निधन झाले. अरुणा असफ अली या त्यांच्या धाडसासाठी, निडरतेसाठी आणि स्वातंत्र्यलढ्यातील अमूल्य योगदानासाठी नेहमी स्मरणात राहतील. त्यांना 'ग्रँड ओल्ड लेडी ऑफ इंडियन इंडिपेंडन्स' असेही म्हटले जाते.