जगदीश चंद्र बोस

 

आचार्य जगदीश चंद्र बोस हे एक महान भारतीय वैज्ञानिक, भौतिकशास्त्रज्ञ, जीवशास्त्रज्ञ, वनस्पतिशास्त्रज्ञ आणि विज्ञानकथा लेखक होते. त्यांना "आधुनिक भारतीय विज्ञानाचे जनक" मानले जाते.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण:

 * जन्म: ३० नोव्हेंबर १८५८ रोजी मयमनसिंग, बंगाल प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश भारत (सध्या बांगलादेशमध्ये) येथे त्यांचा जन्म झाला.

 * शिक्षण: त्यांचे प्राथमिक शिक्षण स्थानिक शाळेत झाले, जिथे त्यांनी स्थानिक भाषा आणि संस्कृतीचा अनुभव घेतला. त्यानंतर त्यांनी कलकत्त्याच्या सेंट झेवियर्स कॉलेजमध्ये (St. Xavier's College) शिक्षण घेतले. उच्च शिक्षणासाठी ते लंडनला गेले आणि केंब्रिज विद्यापीठातून नैसर्गिक विज्ञानात (Natural Sciences Tripos) पदवी संपादन केली. त्यांनी लंडन विद्यापीठातूनही विज्ञान पदवी (BSc) प्राप्त केली.

प्रमुख संशोधन आणि योगदान:

जगदीश चंद्र बोस यांनी अनेक क्षेत्रांमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले, ज्यामुळे त्यांना "पॉलिमॅथ" (अनेक विषयांत पारंगत) म्हणून ओळखले जाते.

 * रेडिओ आणि सूक्ष्म तरंग (Microwaves):

   * ते रेडिओ आणि सूक्ष्म तरंग प्रकाशिकीचे (Microwave Optics) आद्य प्रवर्तक मानले जातात.

   * १८९५ मध्ये, त्यांनी रेडिओ तरंगांवर यशस्वी प्रयोग केले आणि त्यांची निर्मिती व शोध लावण्यासाठी आवश्यक उपकरणे तयार केली. त्यांनी ५ मिमी पर्यंत लहान सूक्ष्म तरंग तयार केल्या, ज्या आज रडार, सेल्युलर फोन आणि मायक्रोवेव्ह ओव्हनमध्ये वापरल्या जातात.

   * IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers) ने त्यांना "रेडिओ सायन्सचे जनक" म्हणून मान्यता दिली आहे.

   * ते अमेरिकन पेटंट मिळवणारे पहिले आशियाई वैज्ञानिक होते (१९०४ मध्ये, गॅलेना (galena) क्रिस्टल डिटेक्टरसाठी).

 * वनस्पतिशास्त्र आणि क्रेस्कोग्राफ (Crescograph):

   * बोस यांनी वनस्पतींनाही सजीव प्राण्यांप्रमाणे संवेदना असतात हे वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध केले. त्यांना "वनस्पतिशास्त्र आणि बायोफिजिक्सचे जनक" म्हणूनही ओळखले जाते.

   * त्यांनी क्रेस्कोग्राफ नावाचे एक अत्यंत संवेदनशील उपकरण शोधले. या उपकरणाद्वारे त्यांनी वनस्पतींच्या वाढीचे आणि बाह्य उत्तेजनांना (उदा. प्रकाश, तापमान, विद्युत प्रवाह, स्पर्श, रसायने) वनस्पतींच्या प्रतिसादाचे सूक्ष्म निरीक्षण केले.

   * या शोधातून त्यांनी वनस्पतींना दुःख, वेदना आणि भावना असतात हे दाखवून दिले, जे त्यावेळी एक क्रांतिकारी विचार होता.

 * इतर योगदान:

   * त्यांनी अर्धवाहक (Semiconductor) जंक्शनचा वापर रेडिओ तरंग शोधण्यासाठी केला, जे आधुनिक इलेक्ट्रॉनिक्समध्ये महत्त्वाचे ठरले.

   * ते बंगाली विज्ञानकथा साहित्याचे जनक मानले जातात.

   * १९१७ मध्ये, त्यांनी बोस इन्स्टिट्यूट (Bose Institute), कोलकाता येथे स्थापन केली, जे भारतातील आंतरविद्याशाखीय संशोधनाचे (Interdisciplinary Research) पहिले आधुनिक केंद्र होते.

सन्मान आणि निधन:

 * त्यांना १९१७ मध्ये 'नाईट' (Knight) या पदवीने सन्मानित करण्यात आले.

 * त्यांचे २३ नोव्हेंबर १९३७ रोजी निधन झाले.

जगदीश चंद्र बोस यांचे कार्य हे भारतीय विज्ञानासाठी एक मैलाचा दगड आहे. त्यांनी विज्ञानाच्या अनेक शाखांना जोडले आणि आधुनिक विज्ञानाच्या प्रगतीसाठी महत्त्वपूर्ण पाया रचला.