डॉ. विजय पांडुरंग भटकर..

 डॉ. विजय पांडुरंग भटकर हे भारतातील एक अग्रगण्य संगणक शास्त्रज्ञ, माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील नेते आणि शिक्षणतज्ञ आहेत. भारताला सुपरकंप्यूटिंगच्या क्षेत्रात आत्मनिर्भर बनवण्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा आहे. त्यांना 'परम' (PARAM) महासंगणकाचे जनक म्हणून ओळखले जाते.

बालपण आणि शिक्षण

डॉ. विजय भटकर यांचा जन्म ११ ऑक्टोबर १९४६ रोजी महाराष्ट्रातील अकोला जिल्ह्यातील मूर्तिजापूर तालुक्यातील मुरंबा या छोट्या गावात झाला. त्यांचे शालेय शिक्षण मूर्तिजापूर येथे झाले. त्यांनी नागपूर येथील विश्वेश्वरय्या रीजनल इंजिनिअरिंग कॉलेजमधून (आताचे विश्वेश्वरय्या राष्ट्रीय प्रौद्योगिकी संस्था, नागपूर) इलेक्ट्रिकल इंजिनिअरिंगची पदवी (१९६५) संपादन केली. त्यानंतर त्यांनी वडोदरा येथील महाराजा सयाजीराव गायकवाड विद्यापीठातून पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले (१९६९). तसेच, त्यांनी आयआयटी, दिल्ली येथून पीएच.डी. (१९७०) प्राप्त केली. त्यांना परदेशात काम करण्याच्या अनेक संधी मिळाल्या, पण त्यांनी भारतातच राहण्याचा निर्णय घेतला.

प्रमुख योगदान आणि उपलब्धी

 * 'परम' महासंगणकाचे जनक: १९८० च्या दशकात भारताला हवामानाचा अचूक अंदाज घेण्यासाठी महासंगणकाची गरज होती, परंतु अमेरिकेने भारताला 'क्रे' (Cray) महासंगणक विकण्यास नकार दिला. त्यावेळी तत्कालीन पंतप्रधान राजीव गांधी यांनी भारतीय शास्त्रज्ञांना स्वदेशी महासंगणक विकसित करण्याचे आव्हान दिले. या आव्हानाचा स्वीकार करून डॉ. विजय भटकर यांच्या नेतृत्वाखाली पुण्यात सेंटर फॉर डेव्हलपमेंट ऑफ ॲडव्हान्स कॉम्प्यूटिंग (C-DAC) या संस्थेची स्थापना (१९८८) झाली.

   * डॉ. भटकर यांनी मुदतीपूर्वीच, म्हणजेच तीन वर्षांत 'परम-८०००' (PARAM-8000) हा भारताचा पहिला स्वदेशी महासंगणक १९९१ मध्ये तयार केला. या महासंगणकाची क्षमता प्रति सेकंद १ अब्ज (billion) गणिती क्रिया करण्याची होती.

   * पुढे त्यांनी १९९३ मध्ये 'परम-९०००' आणि १९९८ मध्ये 'परम-१००००' सारखे अधिक प्रगत महासंगणक विकसित केले. 'परम' या संस्कृत शब्दाचा अर्थ 'सर्वश्रेष्ठ' असा आहे. या यशामुळे भारताने जागतिक स्तरावर आपली तांत्रिक क्षमता सिद्ध केली.

 * इलेक्ट्रॉनिक्स आणि माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील कार्य:

   * डॉ. भटकर यांनी विक्रम साराभाई यांच्या अध्यक्षतेखालील इलेक्ट्रॉनिक्स कमिशनमध्ये १० वर्षे काम केले.

   * १९८२ च्या आशियाई खेळांच्या वेळी दूरदर्शनचे रंगीत प्रसारण शक्य करण्यात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

   * केरळमध्ये १८ इलेक्ट्रॉनिक्स कारखाने उभारण्यात त्यांनी मदत केली.

   * त्यांनी वाहतूक नियंत्रण प्रणाली, औद्योगिक स्वयंचलित यंत्रणा आणि कोलकाता मेट्रोची संगणकीय प्रणाली यांसारख्या अनेक प्रणाली विकसित केल्या.

   * टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस (TCS) मध्ये ते उपाध्यक्ष म्हणूनही कार्यरत होते.

 * शिक्षण आणि संशोधन:

   * त्यांनी महाराष्ट्र नॉलेज कॉर्पोरेशन (MKCL), डीव्हीनेट, मल्टिया, डिशनेट यांसारख्या अनेक संस्था स्थापन केल्या.

   * त्यांनी इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ इन्फर्मेशन टेक्नॉलॉजी (IIIT) या पदव्युत्तर शिक्षण संस्थेची स्थापना केली.

   * २०१७ मध्ये त्यांची नालंदा विद्यापीठाचे कुलगुरू म्हणून नियुक्ती झाली.

   * ते 'विज्ञान भारती' संस्थेचे अध्यक्ष म्हणूनही कार्यरत होते.

 * लेखन आणि विचार:

   * त्यांनी अनेक पुस्तके आणि ८० हून अधिक शोधनिबंध लिहिले आहेत, जे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर संदर्भ साहित्य म्हणून वापरले जातात.

   * विज्ञान आणि अध्यात्म यांच्यातील समन्वय साधण्यावर त्यांचा विश्वास आहे.

पुरस्कार आणि सन्मान

डॉ. विजय भटकर यांना त्यांच्या अतुलनीय योगदानासाठी अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे:

 * पद्मश्री (१९८९)

 * पद्मभूषण (२०१५)

 * महाराष्ट्र भूषण (१९९९)

 * लोकमान्य टिळक गौरव पुरस्कार (१९९९)

 * पुण्यभूषण पुरस्कार

डॉ. विजय भटकर यांनी केवळ तंत्रज्ञानच नाही, तर शिक्षण, अध्यात्म आणि ई-गव्हर्नन्ससारख्या विविध क्षेत्रांतही मोलाचे योगदान दिले आहे. त्यांचे कार्य भारताच्या तांत्रिक प्रगतीसाठी आणि आत्मनिर्भरतेसाठी एक मैलाचा दगड ठरले आहे.