एम. आर. श्रीनिवासन .

एम. आर. श्रीनिवासन हे एक प्रख्यात भारतीय अणुशास्त्रज्ञ आणि यांत्रिक अभियंता होते. भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. २० मे २०२५ रोजी वयाच्या ९५ व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले.

त्यांच्या जीवन आणि योगदानाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये:

 * भारताच्या अणुकार्यक्रमाचे प्रमुख शिल्पकार: भारताच्या नागरी अणुऊर्जा कार्यक्रमाचे आणि प्रेशराइज्ड हेवी-वॉटर रिअॅक्टर (PHWR) तंत्रज्ञानाच्या विकासामागील प्रमुख व्यक्तींपैकी ते एक मानले जातात.

 * सुरुवातीची कारकीर्द: सप्टेंबर १९५५ मध्ये ते अणुऊर्जा विभागात (DAE) रुजू झाले आणि होमी भाभा यांच्यासोबत भारताच्या पहिल्या अणुसंशोधन रिअॅक्टर 'अप्सरा' वर काम केले.

 * नेतृत्वाची भूमिका: एम. आर. श्रीनिवासन यांनी अनेक महत्त्वाच्या पदांवर काम केले, ज्यात:

   * भारताच्या पहिल्या अणुऊर्जा प्रकल्पाचे प्रिन्सिपल प्रोजेक्ट इंजिनिअर (१९५९).

   * मद्रास अणुऊर्जा केंद्राचे मुख्य प्रकल्प अभियंता (१९६७).

   * अणुऊर्जा विभागाच्या ऊर्जा प्रकल्प अभियांत्रिकी विभागाचे संचालक (१९७४).

   * अणुऊर्जा मंडळाचे अध्यक्ष (१९८४).

   * अणुऊर्जा आयोग आणि अणुऊर्जा विभागाचे सचिव (१९८७).

   * न्यूक्लियर पॉवर कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड (NPCIL) चे संस्थापक-अध्यक्ष (१९८७).

 * पुरस्कार आणि सन्मान: त्यांच्या उत्कृष्ट योगदानाबद्दल त्यांना २०१५ मध्ये पद्मविभूषण (भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार) प्रदान करण्यात आला. याव्यतिरिक्त, त्यांना पद्मश्री (१९८४) आणि पद्मभूषण (१९९०) पुरस्कारानेही सन्मानित करण्यात आले होते.

 * शिक्षण: त्यांनी युनिव्हर्सिटी विश्वेश्वरय्या कॉलेज ऑफ इंजिनिअरिंगमधून मेकॅनिकल इंजिनिअरिंगमध्ये पदवी संपादन केली आणि कॅनडातील मॅकगिल विद्यापीठातून गॅस टर्बाइन तंत्रज्ञानात पदव्युत्तर पदवी मिळवली.

एम. आर. श्रीनिवासन यांच्याबद्दल अधिक माहिती खालीलप्रमाणे:

भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमातील त्यांचे योगदान:

 * PHWR तंत्रज्ञानाचे जनक: श्रीनिवासन यांनी भारताच्या स्वदेशी दाबयुक्त जड पाणी रिअॅक्टर (Pressurized Heavy-Water Reactor - PHWR) तंत्रज्ञानाच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली. हे तंत्रज्ञान भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमाचा कणा बनले आहे, ज्यामुळे देशाला अणुऊर्जेत आत्मनिर्भरता मिळण्यास मदत झाली.

 * अणुऊर्जा प्रकल्पांचे बांधकाम: त्यांनी भारताच्या पहिल्या अणुऊर्जा प्रकल्पाचे (तारापूर) आणि मद्रास अणुऊर्जा केंद्राचे (MAPS) प्रमुख प्रकल्प अभियंता म्हणून काम केले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली अनेक अणुऊर्जा प्रकल्पांचे नियोजन, बांधकाम आणि कार्यान्वित करण्यात आले.

 * NPCIL ची स्थापना: १९८७ मध्ये ते न्यूक्लियर पॉवर कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड (NPCIL) चे संस्थापक-अध्यक्ष बनले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली १८ अणुऊर्जा युनिट्स विकसित झाली - त्यापैकी सात कार्यरत झाली, सात बांधकामाधीन होती आणि चार नियोजनाच्या टप्प्यात होती.

 * अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्ष: १९८७ मध्ये ते अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्ष आणि अणुऊर्जा विभागाचे सचिव बनले, ज्यामुळे भारताच्या संपूर्ण अणुऊर्जा कार्यक्रमाची जबाबदारी त्यांच्यावर आली.

अतिरिक्त महत्त्वपूर्ण भूमिका:

 * होमी भाभा यांच्यासोबत काम: त्यांनी अणुऊर्जा विभागात (DAE) रुजू झाल्यानंतर लगेचच डॉ. होमी भाभा यांच्यासोबत भारताच्या पहिल्या अणुसंशोधन रिअॅक्टर 'अप्सरा' च्या बांधकामावर काम केले. 'अप्सरा' १९५६ मध्ये कार्यान्वित झाली, जी त्यांच्या कारकिर्दीची एक महत्त्वाची सुरुवात होती.

 * आंतरराष्ट्रीय स्तरावर योगदान: १९९० ते १९९२ दरम्यान, त्यांनी व्हिएन्ना येथील आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा संस्थेत (International Atomic Energy Agency - IAEA) वरिष्ठ सल्लागार म्हणूनही काम केले.

 * नियोजन आयोगाचे सदस्य: १९९६ ते १९९८ या काळात ते भारताच्या नियोजन आयोगाचे सदस्य होते, जिथे त्यांनी ऊर्जा, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या पोर्टफोलिओची जबाबदारी सांभाळली.

 * वर्ल्ड असोसिएशन ऑफ न्यूक्लियर ऑपरेटर्स (WANO) चे संस्थापक सदस्य: अणुऊर्जा क्षेत्रातील जागतिक सहकार्य वाढवण्यासाठी ते WANO चे संस्थापक सदस्य होते.

व्यक्तिमत्व आणि दृष्टिकोन:

 * शांत स्वभाव आणि दूरदृष्टी: त्यांना एक शांत स्वभावाचे, पण दूरदृष्टीचे नेते म्हणून ओळखले जात होते. त्यांचे तांत्रिक ज्ञान आणि नेतृत्वाची क्षमता अतुलनीय होती.

 * युवा शास्त्रज्ञांचे मार्गदर्शक: त्यांनी अनेक युवा शास्त्रज्ञांना मार्गदर्शन केले आणि त्यांना अणुऊर्जा क्षेत्रात करिअर घडवण्यासाठी प्रोत्साहन दिले.

 * अणुशस्त्रांचे विरोधक: जपानमधील हिरोशिमा आणि नागासाकीला भेट दिल्यानंतर, ते अणुशस्त्रांचे कट्टर विरोधक बनले. अणुऊर्जेचा केवळ शांततापूर्ण कारणांसाठी उपयोग व्हावा यावर त्यांचा ठाम विश्वास होता.

प्रकाशित पुस्तके:

एम. आर. श्रीनिवासन यांनी 'From Fission to Fusion: The Story of India's Atomic Energy Programme' (फ्रॉम फिशन टू फ्युजन: द स्टोरी ऑफ इंडियाज ॲटोमिक एनर्जी प्रोग्राम) हे पुस्तक लिहिले आहे, जे भारताच्या अणुऊर्जा प्रवासाचे सविस्तर वर्णन करते.

त्यांचे निधन भारतासाठी, विशेषतः अणुऊर्जा क्षेत्रासाठी एक मोठी हानी आहे. त्यांच्या कार्यामुळे भारताला ऊर्जा सुरक्षिततेच्या दिशेने मोठी प्रगती साधता आली.

त्यांचे कार्य भारताच्या अणुतंत्रज्ञानातील आत्मनिर्भरतेचा पाया रचण्यात महत्त्वाचे ठरले आणि त्यांच्या दूरदृष्टीच्या नेतृत्वासाठी व तांत्रिक कौशल्यासाठी त्यांची आठवण ठेवली जाते.

---