वर्धमान महावीर. जैन धर्माचे 24 वे तीर्थकर

 वर्धमान महावीर, ज्यांना महावीर स्वामी म्हणूनही ओळखले जाते, हे जैन धर्माचे चोविसावे आणि शेवटचे तीर्थंकर होते. त्यांचा जन्म सुमारे इ.स.पू. 599 मध्ये वैशाली गणराज्यातील क्षत्रियकुंड येथे झाला. त्यांचे वडील राजा सिद्धार्थ आणि आई राणी त्रिशला हे दोघेही लिच्छवी वंशातील क्षत्रिय होते. बालपणी त्यांचे नाव वर्धमान होते, ज्याचा अर्थ 'वाढणारा' असा आहे.

30 वर्षांच्या वयात, महावीर यांनी सांसारिक जीवन त्यागले आणि आध्यात्मिक ज्ञानाच्या शोधात निघाले. त्यांनी 12 वर्षे कठोर तपश्चर्या आणि ध्यान केले, त्यानंतर त्यांना 'केवलज्ञान' (सर्वज्ञता) प्राप्त झाले. केवलज्ञान प्राप्त झाल्यावर, ते 'जिन' (विजेता) म्हणून ओळखले गेले आणि त्यांना महावीर ('महान नायक') ही उपाधी मिळाली.

भगवान महावीर यांनी पुढील 30 वर्षे भारतभर फिरून आपल्या तत्त्वांचा प्रचार केला. त्यांचे प्रमुख उपदेश अहिंसा, सत्य, अस्तेय (चोरी न करणे), ब्रह्मचर्य (शुद्धता) आणि अपरिग्रह (अनासक्ती) हे होते. त्यांनी कर्म सिद्धांत आणि पुनर्जन्म यावरही जोर दिला. त्यांनी जातिभेद आणि पशुबलीचा विरोध केला.

महावीर यांनी एक चतुर्विध संघ (चार घटकांचा समुदाय) स्थापन केला, ज्यात पुरुष भिक्षू (श्रमण), महिला भिक्षुणी (श्रमणी), पुरुष श्रावक आणि महिला श्राविका यांचा समावेश होता. त्यांच्या शिकवणी 'जैन आगम' म्हणून ओळखल्या जातात.

सुमारे इ.स.पू. 527 मध्ये, 72 वर्षांच्या वयात, महावीर यांनी बिहारमधील पावापुरी येथे मोक्ष (मुक्ती) प्राप्त केला. जैन धर्मात त्यांची एक महान आध्यात्मिक नेते आणि शिक्षक म्हणून पूजा केली जाते. त्यांची जयंती, महावीर जयंती, जैन समुदायाद्वारे मोठ्या उत्साहाने साजरी केली जाते.

जन्म आणि प्रारंभिक जीवन:

 * त्यांचा जन्म एका समृद्ध आणि प्रतिष्ठित क्षत्रिय कुटुंबात झाला होता. त्यांचे वडील सिद्धार्थ हे एका गणराज्याचे प्रमुख होते आणि त्यांची आई त्रिशला लिच्छवी राजघराण्याशी संबंधित होती.

 * राजकुमार असूनही, वर्धमान यांचे मन सांसारिक भोगविलासात रमले नाही. त्यांना लहानपणापासूनच त्याग आणि वैराग्याची ओढ होती.

 * त्यांच्या जन्माच्या वेळी अनेक शुभ शकुन झाले होते, ज्यामुळे त्यांचे नाव वर्धमान ठेवण्यात आले, ज्याचा अर्थ 'भरभराट होणारा' किंवा 'वाढणारा' असा आहे.

तपस्या आणि ज्ञानप्राप्ती:

 * 30 वर्षांचे झाल्यावर, त्यांनी सर्व भौतिक सुखांचा त्याग केला आणि सत्य आणि शांतीच्या शोधात ते घराबाहेर पडले.

 * त्यांनी कठोर तपश्चर्या केली. अनेक दिवस आणि महिने ते अन्न आणि पाण्याचा त्याग करून ध्यानस्थ राहिले. त्यांनी शरीर आणि मनाला कठोर अनुशासन लावले.

 * 12 वर्षांच्या दीर्घ आणि कठोर तपश्चर्येनंतर, त्यांना एका झाडाखाली 'केवलज्ञान' प्राप्त झाले. या ज्ञानामुळे त्यांना भूतकाळ, वर्तमानकाळ आणि भविष्यकाळचे संपूर्ण ज्ञान झाले.

शिकवण आणि तत्त्वज्ञान:

 * केवलज्ञान प्राप्त झाल्यावर महावीर 'जिन' (अर्थात विजेता - ज्याने आपल्या इच्छांवर विजय मिळवला आहे) आणि 'महावीर' (महान योद्धा) म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

 * त्यांनी जैन धर्माच्या मूलभूत तत्त्वांचा प्रसार केला, ज्यात अहिंसा (कोणत्याही जीवाला दुखवू नये), सत्य (नेहमी सत्य बोलावे), अस्तेय (चोरी करू नये), ब्रह्मचर्य (वासनांवर नियंत्रण ठेवावे) आणि अपरिग्रह (भौतिक वस्तूंचा मोह नसावा) यांचा समावेश होतो.

 * त्यांनी 'अनेकांतवाद' आणि 'स्यादवाद' यांसारख्या महत्त्वपूर्ण सिद्धांतांचे प्रतिपादन केले. अनेकांतवाद म्हणजे सत्य अनेक दृष्टिकोनातून पाहिले जाऊ शकते आणि स्यादवाद म्हणजे प्रत्येक विधानाला 'स्यात्' (कदाचित) जोडून सापेक्षता दर्शवणे.

 * त्यांनी कर्माच्या सिद्धांतावर जोर दिला, त्यानुसार प्रत्येक कृतीचा परिणाम असतो आणि आत्मा आपल्या कर्मांनुसार जन्म-मृत्यूच्या चक्रात फिरतो.

संघ आणि अनुयायी:

 * महावीर स्वामींनी एका मोठ्या भिक्षु आणि भिक्षुणी संघाची स्थापना केली. त्यांच्या अनुयायांमध्ये सर्व स्तरातील लोकांचा समावेश होता, ज्यात राजे, सामान्य नागरिक आणि स्त्रियांचाही समावेश होता.

 * त्यांनी आपल्या शिष्यांना साधे आणि तपश्चर्यापूर्ण जीवन जगण्याची शिकवण दिली.

वारसा आणि महत्त्व:

 * महावीर स्वामींनी दिलेली शिकवण आजही जैन धर्माच्या अनुयायांसाठी मार्गदर्शक आहे. त्यांचे अहिंसेचे तत्त्व जगभरात शांती आणि सहिष्णुतेचा संदेश देते.

 * जैन धर्म हा जगातील प्राचीन धर्मांपैकी एक आहे आणि महावीर स्वामींचे योगदान त्याला अधिक महत्त्वपूर्ण बनवते.

 * त्यांच्या शिकवणीमुळे भारतीय तत्त्वज्ञानाला एक नवी दिशा मिळाली आणि सामाजिक सुधारणांना प्रेरणा मिळाली.

महावीर स्वामी हे केवळ एक धार्मिक नेते नव्हते, तर एक महान समाजसुधारक आणि तत्त्वज्ञानी होते. त्यांचे जीवन आणि शिकवण आजही लोकांना सत्य, अहिंसा आणि आत्म-संयमाच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा देत आहे.